Вештачката интелигенција претставува критична пресвртница во технолошкиот развој на современото општество. Сè поголемото креираање и користење на системите со вештачка интелигенција носи со себе и етички дилеми. Етичките дилеми се појавуваат во ситуации каде логаритмите носат одлуки кои директно влијаат врз животите на луѓето. Тоа се комплексни морални ситуации каде технолошките решенија создаваат конфликт помеѓу различни етички принципи или каде постојат значајни несогласувања за тоа што претставува морално исправно однесување. Овие дилеми се карактеризираат со отсуство на очигледни или едноставни решенија, бидејќи секоја можна одлука носи морални компромиси или потенцијални негативни последици за одредени групи или поединци.
Етичките дилеми во вештачката интелигенција произлегува од фактот дека овие технологии функционираат во просторот помеѓу техничката ефикасност и човечките вредности, создавајќи ситуации каде оптималното техничко решение не е секогаш и морално најприфатливото. Тие се манифестираат преку сложените ситуации каде различните морални принципи се во конфликт или кога технолошките решенија создаваат непредвидени морални предизвици.
Кога се соочуваме со етички дилеми во ВИ, се наоѓаме во ситуации каде принципите на праведност, транспарентност, приватност и одговорност се во директен конфликт еден со друг. На пример, зголемувањето на транспарентноста на алгоритамските процеси може да ја намали безбедноста на системот, или стремежот кон максимална приватност може да ја ограничи способноста за обезбедување на праведни и недискриминирачки резултати.
Суштината на етичките дилеми во ВИ лежи во тензијата помеѓу технолошките можности и моралните ограничувања. Овие дилеми се јавуваат кога системите на вештачка интелигенција треба да донесуваат одлуки кои влијаат врз човечки животи, но постојат спротивставени морални барања или неможност за истовремено задоволување на сите етички принципи. На пример, систем може да биде истовремено транспарентен и безбеден, или може да обезбеди и приватност и максимална корист за јавноста.
Овие дилеми се разликуваат од обичните технички проблеми бидејќи не можат да се решат само преку подобри алгоритми или повеќе податоци. Тие често вклучуваат прашања за распределба на користи и ризици, дефинирање на правичност, балансирање на индивидуални права со колективни потреби, и определување на границите на технолошката автономија во процесите на одлучување кои традиционално биле резервирани за човечко расудување.
Една интересна карактеристика на етичките дилеми во ВИ, што ги прави особено сложени за анализа и решавање, е нивната мултидимензионалност. Тие истовремено ги засегаат индивидуалните права, колективните интереси, краткорочните и долгорочните последици, како и различните социо-културни контексти. Практичните манифестации на етичките дилеми во вештачката интелигенција најчесто се јавуваат во ситуации каде автономните системи мора да носат одлуки кои традиционално биле резервирани за човечко расудување, но тие го прават тоа со брзина и размери кои ги надминуваат човечките способности.
Најчестите дилеми на системите за автоматизирано одлучување е во процесите на вработување. Алгоритмите што се користат за селекција на кандидати честопати репродуцираат историски податоци кои содржат системски пристрасности, со што ја засилуваат дискриминацијата врз основа на пол, раса или социјален статус. Иако ваквите системи се претставени како неутрални и ефикасни, нивната употреба поставува суштинско прашање: може ли машина да донесе „праведна“ одлука во општество кое е трационално и социјално нерамноправно?
Тоа што современите ВИ системи често функционираат како “црни кутии”, каде процесите на одлучување се непотполно разбирливи дури и за нивните креатори, поставува дополнителни прашања за одговорноста и можноста за морална евалуација на нивните акции. Главниот предизвик во справувањето со етичките дилеми е создавањето на системи кои нема да репродуцираат постоечки социјални нееднаквости, туку ќе промовираат инклузивност и еднаквост, што бара постојано балансирање помеѓу моралните барања и прилагодување кон новите предизвици што ги носи технолошкиот развој.
Праведност
Праведноста создава дилеми во ситуации каде потребата за глобална еднаквост се судира со локалните културни норми и вредности, како кога ВИ системи развиени во западните општества се применуваат во различни културни контексти каде концептите на правичност и дискриминација можат да имаат различни значења и импликации. Таков пример е ситуацијата кај ВИ системите во банкарските сектор, каде се јавува притисок помеѓу економската ефикасност и социјалната праведност, затоа што алгоритмите кои се базираат на статистички точни предвидувања може да ги исклучат маргинализираните заедници од финансиските услуги, создавајќи циклус на економска маргинализација.
Транспарантност
Постои дилема помеѓу транспарентноста и безбедноста во системите за препознавање на лица, каде целосното откривање на алгоритамските процеси овозможува заобиколување на заштитните мерки, но истовремено недостатокот на транспарентност ја нарушува довербата на јавноста и го отежнува откривањето на потенцијални пристрасности.
Транспарентноста исто така создава притисок во ситуации каде јавноста бара целосно објаснување на алгоритамските одлуки, но техничката сложеност на современите ВИ системи ги прави овие објаснувања практично неостварливи без значителни поедноставувања кои можат да бидат погрешни или заводливи.
Овие технологии можат значително да го подобрат пристапот до здравствена грижа, особено во заедници со ограничени ресурси, но сепак постои ризик дека пациентите нема да бидат свесни дали одлуката за нивниот третман е донесена од човек или од алгоритам. Со тоа се поставуваат сериозни прашања за информирана согласност, професионална одговорност и човечка емпатија. Дилемата не е дали ВИ треба да се користи во медицината, туку како да се обезбеди нејзината употреба да биде етички одговорна, транспарентна и во служба на човековото здравје, а не на технолошката ефикасност по секоја цена.
Приватност
Приватноста како принцип поттикнува дилеми во ситуации кога индивидуалното право на приватност се судира со колективните потреби за безбедност или јавно здравје. Таков пример има во системите за следење на пандемии каде ефективноста на јавно-здравствените мерки зависи од обработката на лични, локациски и здравствени податоци, но ова може да создаде услови за загрозување демократските слободи. Една од поголемите етички дилеми се појавува во доменот на здравството, каде ВИ системите сè почесто се користат за дијагностика и препораки за третман.
Често дискутиран пример е употребата на ВИ во системите за јавно надгледување. Иако овие технологии се претставуваат како средства за зголемување на безбедноста, тие неретко функционираат преку масовно прибирање и анализа на лични податоци, со што сериозно се доведуваат во прашање правото на приватност и автономија. Проблемот се влошува кога алгоритмите врз основа на статистички модели предвидуваат „криминално однесување“, со што се создаваат нови форми на дигитална стигматизација и социјално профилирање. Во овие случаи, етичката дилема не е само дали технологијата е „точна“, туку и дали е легитимно воопшто да се користи ваков вид предвидување без информирана согласност и правен надзор.
Постои и дилема во медицинските ВИ системи каде точноста на дијагнозите може да се подобри со користење на поголеми количества лични здравствени податоци, но тоа е во конфликт со правото на приватност на пациентите и создава ризик од злоупотреба на чувствителни информации.
Одговорност
Одговорноста во автономните системи претставува можеби најкомплексната етичка дилема во современата вештачка интелигенција. Оваа дилема уште повеќе се усложнува кај системите на вештачка интелигенција кои се користат во воени или безбедносни операции, каде одлуките за употреба на сила можат да имаат фатални последици за човечки животи. Во овие ситуации, кога ВИ системите носат одлуки кои нивните креатори не можат целосно да ги предвидат или објаснат, традиционалните концепти на одговорност стануваат неадекватни, бидејќи не е јасно како да се распредели вината или заслугата за резултатите што произлегуваат од овие интеракции. Овде се поставува прашањето кој носи морална и правна одговорност за последиците – програмерот кој го создал алгоритмот, или корисникот кој го активирал системот.
Етички дилеми се реални, практични предизвици каде мора да се прават тешки избори помеѓу моралните вредности – на пример, помеѓу транспарентноста и безбедноста, помеѓу ефикасноста и правичноста, или помеѓу индивидуалната приватност и колективната корист. Суштината на овие дилеми лежи во фактот дека секоја можна одлука има последици за одредени групи или поединци, што ги прави овие ситуации особено сложени за решавање бидејќи не постои “правилен” одговор кој ги задоволува сите етички барања истовремено. Токму оваа невозможност за совршени решенија, и потребата за правење на морални компромиси во контекстот на технологии кои влијаат врз милиони луѓе секојдневно, ја дефинира суштината на етичките дилеми во вештачката интелигенција.